Een monument voor onze waardevolle grond. Door van de grond onder je voeten bouwmaterialen te maken benadrukken we de kracht van eenvoud en openen we de dialoog over duurzaamheid.

Status: permanente drooginstallatie
Recept steen: zeeklei + ophoogzand

‘De Hembrugstenen’ is een collectief monument van 320 'op de wind gedroogde aardestenen' in Zaandam. De stenen bestaan uit pure geperste aarde en zijn niet gebakken. De twee ingrediënten, zeeklei en zand, zijn ter plekke gedolven, gemalen en tot stenen geperst met minimale techniek en de hulp van vele vrijwilligers. De stenen zijn opgestapeld in een ‘permanente drooginstallatie’. Door weer en wind zullen ze langzaam eroderen en worden de aardestenen weer tot aarde.

Ontwerp en uitvoering: Stephan Schagen en Thomas van Nus

De installatie is voortgekomen uit het onderzoeksproject 'Kijken in de grond'. Gedolven, geperst en gebouwd in het najaar van 2022 en sindsdien blootgesteld aan de weersinvloeden. De installatie staat voor onbepaalde tijd naast BIND op het Hembrugterrein in Zaandam en is openbaar toegankelijk.

De ingrediënten van de aardestenen zijn verweven met de geschiedenis van het Hembrugterrein.

Sediment 1: zeeklei van voormalige landtong Den Hem, -0,80m NAP, circa 60cm zeeklei op veenbodem, getijdegeulafzetting > mariene afzetting (door Zuiderzee tussen circa 1100 en 1872, het bouwjaar van de Oranjesluis Amsterdam)

Sediment 2: zand van voormalig militair terrein, +1,30m NAP, circa 200cm opgebrachte en omgewerkte zand en puin > antropogene afzetting (aanleg polder en ophoging voor fabriekscomplex rond 1900)

Zeeklei. De zeeklei werd gedolven op het oudste gedeelten van het Hembrugterrein, in het Noordwesten van het gebied, de voormalige landtong Den Hem. Deze landtong was een buitendijks gebied aan het IJ. Bij storm kwam het water uit de Zuiderzee zo ver dat de landtong overspoelde en laagje voor laagje fijne grijze zeeklei op de veenbodem achterliet.
Het is een klein stukje grond dat door de eeuwen heen onaangetast is gebleven, een relict uit de tijd dat het IJsselmeer nog Zuiderzee heette en de mensen eerbied inboezemde. Nu is het een grasveld in afwachting van de nieuwbouwplannen in de dichtbije toekomst.

Zand. Aan het eind van de 19e eeuw werd tijdens de aanleg van de Noordzeekanaal naast de landtong Den Hem een polder aangelegd met de contouren van het huidige Hembrugterrein. Deze diende als baggerdepot van Rijkswaterstaat voor de berging van veen, klei en zand uit het Noordzeekanaal. Korte tijd later werd besloten om van de nieuwe polder een militair terrein te maken. Het gebied werd opgevuld met puin en zand voor de bouw van een fabriekscomplex voor munitie- en wapenproductie.

Het zand voor de Hembrugstenen komt uit het noordelijke deel van het terrein, een van de weinige gebieden waar nooit zwaar chemisch afval is gedumpt of de grond door proefontploffingenen, schietoefeningen of andere experimenten is verontreinigd. Hier is het gebied opgevuld met een metersdikke laag zand. De laatste 50 jaar werd dit gebied niet meer onderhouden. Het is verwilderd en dichtgegroeid met struiken en bomen. Sommige bomen zijn omgevallen, van onder een van deze bomen is het zand afgegraven.

Delven.
1) 2m3 zeeklei opgraven, kleinmaken en in bakken laten drogen
2) 1,5m3 zand delven en laten drogen

Steen maken.
1) Malen van de kleibrokken tot pulver
2) Zeven van het zand, grote stenen worden uitgezeeft
3) Mengen van klei, zand en water
4) Persen van de stenen met een handpers met 8 ton
5) Drogen van de steen

Met veel dank aan alle vrijwilligers!

De kubus van Hembrugstenen is een samenwerking tussen de initiatiefnemers van 'Kijken in de grond' en Stichting BIND. Stichting BIND is gevestigd in een oud transformatorhuisje op het Hembrugterrein in Zaandam. In juni 2017 opende BIND voor het eerst haar deuren en is sindsdien uitgegroeid tot de huiskamer van het Hembrug en een waardevol cultureel centrum in de Zaanstreek.

Het project werd mogelijk gemaakt door een subsidie van de gemeente Zaandam en de provincie Noord-Holland.

Droogrekken: Boltha
Handpers, menger en maal machine: Oskam VF